Rad objavljen u Zborniku radova na 3. Međunarodnom simpozijumu sporta i zdravlja održanom u Tuzli 2010. 
Autori: Lidija Ivanović, Fadilj Eminović, Srećko Potić, Veselin Medenica
Str. 145-151. 

Uvod

Sport i fizička aktivnost uopšte, predstavljaju činioce koji pozitivno utiču na kvalitet života, zdravlje, mentalnu stabilnost, motivaciju i samopouzdanje kako kod osoba tipične populacije, tako i kod osoba sa invaliditetom. Sportske vežbe s obzirom nа delovanjе možemo podeliti na opšte i lokalne. Opšte vežbe imaju za cilj da aktiviraju čitav organizam, da potpomažu očuvanje opšteg stanja zdravlja ili vraćanje iz bolesnog stanja u relativno zdravo stanje. Lokalne vežbe deluju nа određeni deo tela, odnosno grupu mišića. Posebno značenje ima kod poremećaja ili oštećenja pojedinih delova lokomotornog aparata, u traumatologiji, kod sportskih povreda, kod otklanjanja mišićnih kontraktura, kada su prisutne početne ankiloze nekih zglobova.

Korisnost  učestvovanja u sportu i rekreacionim aktivnostima za osobe sa invaliditetom navedena je u literaturi u smislu povećane integracije unutar zajednice, poboljšanja kvaliteta života, većeg osećaja zadovoljstva i blagostanja, razvoja i boljih društvenih veština. Međutim, literatura, takođe, naglašava da prilike za takvo učestvovanje nisu uvek pogodne. Abel (2008) tvrdi da  prava integracija zavisi od mnogih faktora. To uključuje socio-ekonomski status, stepen adaptacije, dostupnost transporta i drugih servisa i pomagala koja olakšavaju učestvovanje.

“Beli papir za sport” Evropske komisije iz 2010. takođe, prihvata Abelov stav da osobama sa invaliditetom sport i dalje ostaje teško dostupan, i kao učesnicima u sportu i kao posmatračima. Dečaci i devojčice sa invaliditetom ne uživaju iste mogućnosti za bavljenje sportom kao njihovi vršnjaci bez invaliditeta, naročito na časovima fizičkog vaspitanja u školi sa njihovim školskim drugovima.  Posledica toga je ne usvajanje navike za bavljenjem sportom u ranim godinama.

Tamo gde postoje primeri učestvovanja  mladih sa invaliditetom u sportu rezultati su uglavnom pozitivni. Sport i razonada su važan deo života svih ljudi kako onih sa invaliditetom tako i onih bez njih. Peterson i Peg (Patterson, Pegg) iznose da slobodno vreme i sportske aktivnosti doprinose kvalitetu života osoba sa invaliditetom, pomažu da njihov život bude podnošljiv, oslobađaju tenzija, doprinose građenju i održavanju veza sa porodicom i prijateljima. MekGil (McGill, 1996) navodi korisnost sporta : “kroz razonodu mi stvaramo jači osećaj o tome ko smo i snažimo naš osećaj pripadnosti” .

Sport pruža i mogućnost učenja, razvoja veština, preuzimanje rizika, smanjuje rizike za pojavu bolesti i pomaže izgradnju i održavanje društvenih odnosa. Neki naučnici tvrde da sport povećava kvalitet života  tako što poboljšava i održava psihičko i psihološko zdravlje i dobrobit  ljudi sa oštećenjima.”

Deklaracija iz Nice (2000) podvlači da :

“sportska aktivnost treba da bude dostupna svakom čoveku i ženi u saglasnosti sa individualnim aspiracijama i mogućnostima. Takođe se navodi da za osobe sa invaliditetom, bavljenje fizičkim i sportskim aktivnostima stvara naročito povoljno otvaranje razvoja individualnih talenata, oporavka, socijalne integracije i solidarnosti i kao takvo treba da bude ohrabreno”.

Iako se iz navedenog vidi koliko su značajne sportske aktivnosti osobama sa invaliditetom, često im je onemogućeno bavljenje bilo kojom vrstom sporta, pa i rekreativnim aktivnostima. Sportovi osoba sa invaliditetom su uglavnom već postojeći sportovi koji su prilagođeni posebnim potrebama ove populacije. Ponekad se koristi i termin prilagođeni sport. Ipak, neki od ovih sportova su jedinstveni i nemaju ekvivalenta u grupaciji opšte poznatih sportskih aktivnosti.

Organizovane sportske aktivnosti za osobe sa invaliditetom se mogu podeliti na tri široke grupe: za osobe sa oštećenjem vida i sluha, za osobe sa motoričkim poremećajima i za osobe sa teškoćama u mentalnom razvoju.  Kod telesnih invalida potrebe za sportskim aktivnostima su izraženije čak  i u odnosu na ostale vrste invaliditeta, jer su oni prirodom svog hendikepa umnogome onemogućeni da samostalno upražnjavaju sve ove aktivnosti dostupne osobama sa mogućnosti hoda .Organizovane sportske aktivnosti za osobe sa fizičkim, odnosno motoričkim poremećajim su se razvile iz rehabilitacionih programa. Posle I Svetskog rata, fizioterapija i sportska medicina zauzimaju važno mesto u rehabilitaciji invalida, pored ortopedije i hirurgije. Nakon II Svetskog rata, kao odgovor na potrebe velikog broja ratnih invalida (vojnih, civilnih), sport postaje ključni deo rehabilitacije, ali i socijalne integracije. Međutim, uloga sporta se menja, on prerasta svoju ulogu u rehabilitaciji, postaje vid rekreacije a zatim i vid takmičenja, odnosno nadmetanja. Sportske igre  činе kompleks fizičkih opterećenja invalida  i utiču nа сео organizam i njegove sisteme srazmemo angažovanju ројеdinih mišića. Rekreativne aktivnosti -potrebno je aktivno se odmarati, tj. organizovati razne aktivnosti u slobodnom vremenu, a to doprinosi osveženju i psihofizičkoj relaksaciji.

Cilj rada

Cilj rada bio je ispitati da li se osobe sa telesnim invaliditetom u našem okruženju bave sportom, u kojoj meri i na koje probleme oni nailaze kada se radi o ovoj vrsti aktivnosti.

Metodogija rada

Za potrebe ovog rada, korišćena je deskriptivna metoda. Ispitanici su intervjuisani. Dobijeni podaci su vrednovani, a nakon toga poređeni dobijeni rezultati sa rezultatima ranijih ispitivanja čime se ostvaruje longitudinalni pristup u deskripciji.

Istraživanjem je obuhvaćeno 77 ispitanika oba pola. Ispitanici muškog pola činili su grupu od 40 osoba, a grupa ženskog pola broji 37 članova. Svi ispitanici su kategorisani kao osobe sa telesnim invaliditetom. Ispitivana grupa je starosti od 22 godine do 65 godina.

Istraživačka tehnika

Istraživačka tehnika koja je korišćena u radu je intervju.  Za potrebe istraživanja korišćen je posebno konstruisan upitnik. Ispitivanjem ovog uzorka dobijeni su podaci o zastupljenosti sporta, obliku i vrsti  sportskih aktovnosti ukoliko se bave sportom,  kao  i najčešćim preprekama  na koje nailaze vezano za ove aktivnosti.

Mesto i vreme istraživanja

Ispitivanje je vršeno na teritoriji opštine Kragujevac. Period istraživanja septembar – novembar 2010.godine.

Rezultati istraživanja sa diskusijom

Rezultati istraživanja pokazuju da se relativno mali broj telesno invalidnih lica bavi nekim oblikom sporta (profesionalno ili rekreativno).  Rekreativno se sportom bavi 17 ispitanika, a 2 ispitanika se bavi profesionalnim sportom.  U odnosu na pol, odnos je 14:5 u korist muškaraca. Sporske aktivnosti za koje se uglavnom odlučuju su najčešće šah i stoni tenis, ređe kuglanje i streljaštvo. Muškarci se odlučuju za šah, žene uglavnom za stoni tenis. Razlozi koje ispitanici navode kao prepreke za bavljenje sportom su su pored loše finansijske situacije i straha od povređivanja, neodgovarajući uslovi i prostor za rad. Ove razloge navode kako ispitanici koji se ne bave sportom, tako i ispitanici kod kojih su sportske aktivnosti prisutne.

Ispitivano je 77 ispitanika. 19 osoba, što čini 25%  od ukupnog broja ispitanika se bavi nekom vrstom sportskih aktivnosti (Grafikon 1).

Grafikon 1

Od 19 ispitanika koji se bave sportom 14 su muškarci, a 5 žene. Muškarci u većem broju (74%) bave sportskim aktivnostima (Grafikon 2).

Grafikon 2.

Ispitanici se uglavnom odlučuju za rekreativno bavljenje sportom. Rekreativno se sportom bavi 17 ispitanika (89%), a profesionalno 2 osobe (11%).  Obe osobe koje se bave profesionalnim sportom su muškog pola (Grafikon 3).

Grafikon 3.

Sportske aktivnosti kojima se bave ove osobe su šah, stoni tenis, kuglanje i streljaštvo. Šahom se bavi 11 osoba (10 osoba muškog pola i jedna osoba ženskog pola). Za stoni tenis se odlučilo 5 osoba (4 ženskog  i 1 muškog pola). Kuglanjem i streljaštvom se bave 3 ispitanika i svi su muškog pola. Muškarci se uglavnom odlučuju za šah, a ženske osobe za stoni tenis (Grafikon 4).

Grafikon 4

Grafički prikaz zastupljenih sportskih aktivnosti u odnosu na pol pikazan je na Grafikonu 5.

Grafikon 5

Svi ispitanici su navodili neke od prepreka za bavljenjem sportom (kako osobe koje se ne bave sportom, tako i osobe koje su sportski aktivne). Kao glavne prepreke za bavljenje sportom su pored loše finansijske situacije i straha od povređivanja, neodgovarajući uslovi i prostor za rad.  Muškarci kao glavnu prepreku za sportske aktivnosti navode neodgovarajuće uslove za rad, dok žene navode lošu finansijsku situaciju i strah od povređivanja (Grafikon 6).

Grafikon 6

Brojna istraživanja su sprovedena na temu bavljenja sportom osoba sa invaliditetom, kako u dece, tako i u odraslih.

U istraživanju koje su sproveli Božo Rakočević i Radmila Laban 2010. Godine na temu “Sport i sportske aktivnosti vizuelno hendikepiranih lica, značaj i uticaj na kvalitet svakodnevnog života” kao glavne rezloge za neupražnjavanje sportskih aktivnosti u školskom uzrastu  navode se neodgovarajući prostor i uslovi za rad.

Komparacijom sa sličnim istraživanjem na temu “Sportske aktivnosti starijih osoba” (Pacić i sar., 2010.), ne uočava se statistički značajna razlika u pogledu rezultata ove studije.

Zaključak

Rezultati istraživanja pokazuju da se relativno mali broj osoba sa telesnim invaliditetom bavi nekim oblikom sporta (profesionalno ili rekreativno). Muškarci se većinom odlučuju za šah, a žene za stoni tenis. Razlozi koje ispitanici navode kao prepreke za bavljenje sportom su pored loše finansijske situacije i straha od povređivanja, neodgovarajući uslovi i prostor za rad.

Da bi se što veći broj osoba sa telesnim invaliditetom uključio u aktivno bavljenje sportom, potrebno je pored obezbeđivanja odgovarajućih uslova za rad obezbediti i stručne kadrove i sastaviti programe jer fizička aktivnost telesno invalidnih lica predstavlja specifičnost u radu sa ovom populacijom i svaka fizička aktivnost mora da se prilagodi individualnim sposobnostima, poštujući osnovne zahteve fizičkog vaspitanja.

Glavni zadatak  za osobe sa invaliditetom  је stvaranje povoljnih uslova za telesne vežbe i sportske i rekreativne aktivnosti sa motivacijom za kretanje. Postoje osobe sa invaliditetom  koje postižu vrhunske sportske rezultate.  Međutim, osobe sa invaliditetom koje se bave sportom kao glavni cilj ne bi trebalo da uzimaju postavljanje vrhunskih rezultata već permanentnu fizičku aktivnost kao deo sportske aktivnosti a u cilju poboljšanja kvaliteta života i održavanja dobrog zdravstvenog stanja.

Literatura

Abells, D. Burbidge, Julia. & Minnes, P (2008) Involvement of Adolescents With Intellectual Disabilities in Social and Recreational Activities. Journal of Developmental Disabilities Volume 14, 2 pp 88-94.

Ciliga, D., Andrijašević, M. (2004.). Kadrovi i kineziološke aktivnosti osoba s invaliditetom. U: M. Andrijašević (ur.), Zbornik radova Konferencije Sport osoba s invaliditetom u Republici Hrvatskoj, (str. 75-77), Topusko, 18-20. studeni 2004. Zagreb: Hrvatski sportski savez invalida, Kineziološki fakultet.

Council of Europe (1987.). European Charter for Sport for All: Disabled persons . Strasbourg: Council of Europe.

DePauw, K.P. & Gavron, S. J. (2005). Disability Sport. 2nd edition, Champaign Illinois: Human Kinetics, 2005.

Doll-Tepper, G. (2005). Women in the Paralympic Movement, in A. Hoffmann & E. Trangbaek (Eds.) International Perspectives on Sporting Women in Past and Present: Festschrift for Gertrud Pfister, University of Copenhagen, 345 – 358.

Dowling. S, McConkey. R, Hassan. D, Menke.S (2010) Unifed gives us a chance, pp7-16 and 82-92.

Eminović, F., Nikić, R., Stojković, I., and Pacić, S. (2009). Attitudes toward inclusion of persons with disabilities in sport activities. Sport Science, 2 (1), 72-78.

Handicap International. (2007). Sport and Fun for All: A way for persons with disabilities to be included in community life, Handicap International Bangladesh Programme, Answer-Bangladesh Ltd.

Jagić, M., Delibašić, Z. (2004.). Utjecaj juda na tjelesno i mentalno zdravlje osoba s oštećenjem vida. U: M. Andrijašević (ur.), Zbornik radova Konferencije Sport osoba s invaliditetom u Republici Hrvatskoj, (str. 36-40), Topusko, 18.-20. studeni 2004. Zagreb: Hrvatski sportski savez invalida, Kineziološki Fakultet.

Lundberg, N. R., Zabriskie, R.B., Smith, K.M., and Barney, K.W. (2008). Using Wheelchair Sports to Complement Disability Awareness Curriculum Among College Students. A Journal of Leisure Studies & Recreation Education, 23, 61-75.

Martin, J.J. (2006) Psychosocial Aspects of Youth Disability Sport. Adapted Physical Activity Quarterly, 23(1), 65-78.

McGill, J. (1996) Developing leisure identities Brampton Caledon Community Living , Toronto

Mitchell, L. (2007) Assessing and Managing an Athlete with a Disability. SportEX Medicine, 32, 6-10.

Patterson, I & Pegg, S (2009) Serious leisure and people with intellectual disabilities: benefits and opportunities.Leisure Studies, 28, 4 pp. 387 – 402.

Stevanović, M., Necić, M., Sport i rekreacija u rehabilitaciji invalida, Beograd, 1969.

Stošljević, L., Odović, G., Profesionalno osposobljavanje telesno invalidnih lica, Beograd, 1996.